'Luchtvervuiling komt niet alleen door zware industrie'

“Er is steeds meer aandacht voor wonen in een gebied rondom bijvoorbeeld Tata Steel of Chemours. ” zegt RIVM-onderzoeker Janneke Elberse. “Opdrachtgevers zoals Provincie Noord-Holland of het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat vragen ons om die gebieden te onderzoeken. Omdat ze willen weten wat het nou betekent, industrie en wonen samen.”

In opdracht van de overheid heeft het RIVM de afgelopen jaren verschillende onafhankelijke onderzoeken uitgevoerd naar gezondheid rondom Tata Steel. Ook is het RIVM dit jaar begonnen met een verkenning rondom Chemours.

Voor de onderzoeken komt het RIVM regelmatig in IJmond. “Op bewonersavonden spreken we met verschillende mensen," zegt Elberse. "En dan hoor je diverse verhalen en merk je dat mensen er verschillend in staan. Mensen zijn boos, verdrietig of ongerust over hun gezondheid. Werknemers hebben zorgen over hun baan, en net als omwonenden ook over hun eigen gezondheid. En we spreken mensen die al generaties lang, met plezier, bij de staalfabriek werken."

Op basis van verschillende onderzoeken weet het RIVM inmiddels meer over de gezondheidsrisico’s die wonen in dit gebied met zich meebrengt voor mensen. "Door de uitstoot is er een gemiddelde levensduurverkorting van twee en een halve maand in Wijk aan Zee en een verhoogde kans op astma en longkanker," zegt Elberse.

"Ook wordt door veel mensen hinder ervaren door bijvoorbeeld geluid en stank. Maar het is niet zo dat iedereen ziek wordt, of hinder ervaart in de IJmond. En of mensen daadwerkelijk ziek worden hangt af van verschillende factoren. Bijvoorbeeld waar je bent geboren en wat je van je ouders in je genen meekrijgt."

De grootste hinder in dat gebied waren de grafietregens in 2018. Het RIVM werd gevraagd hier onderzoek naar te doen. “De vragen en zorgen die we hoorden van omwonenden waren echter veel breder dan alleen over de grafietregens," zegt Elberse. "Daarom hebben we deze zorgen eerst in kaart gebracht, om zicht te krijgen op wat nuttig onderzoek was om uit te voeren. Hiervoor werkten we samen met een klankbordgroep van omwonenden en experts," zegt Elberse.

"Zo zijn we tot een aantal onderzoeksvragen gekomen op het gebied van leefomgeving en gezondheid, die we met de provincie bespraken. Deze vragen zijn de basis geweest voor de provincie Noord-Holland om ons vanuit het RIVM verder onderzoek te laten doen rondom Tata Steel.” 

In het laatste onderzoek heeft het RIVM, in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, onderzocht wat de gezondheidsrisico’s voor omwonenden zijn van de huidige uitstoot van de staalfabriek. "Hiervoor hebben we gebruik gemaakt van beschikbare data van bijvoorbeeld de gezondheidsmonitor van de GGD. Dit is een vragenlijst waarin mensen onder andere wordt gevraagd naar hinder, zoals geuroverlast, stofoverlast en geluid. Maar de vragen gaan ook over bezorgdheid," zegt Elberse. "Ook maakt het RIVM gebruik van data van de GGD, over de luchtkwaliteit. En zijn we een van de deelnemende partijen van het Schone Luchtakkoord. Met als doel, de luchtkwaliteit in Nederland permanent te verbeteren."

Het RIVM voert onderzoeken uit in opdracht van overheden, veelal is er een landelijk of regionaal vraagstuk op het gebied van gezondheid en of milieu, waar geen of weinig kennis over is. "Zo zijn we momenteel ook bezig met een verkenning rondom Chemours, daar zitten we nu middenin."

Elke situatie van industrie en omwonenden is anders. Bij nieuw onderzoek begint het RIVM met het in kaart brengen van die situatie. “Op die manier bepalen we welke stoffen en blootstellingsroutes relevant zijn voor verder onderzoek en wat voor hinder mensen ervaren,” legt Elberse uit. “In de omgeving van Chemours zien we dat daar met name veel vraagstukken rondom PFAS spelen. Maar over PFAS is wetenschappelijk nog weinig kennis."

Het in kaart brengen van al deze situaties is een hele uitdaging voor het RIVM, omdat leefomgeving een breed thema betreft. "De stoffen waar je naar moet kijken zijn anders, de context is anders, waar mensen wonen ten opzichte van een bedrijf is anders," zegt Elberse. "Het RIVM kan dus niet zomaar hetzelfde onderzoek op een andere situatie plakken. In elk onderzoek kijken we dus naar verschillende Zeer Zorgwekkende Stoffen en wat de staat is van de luchtkwaliteit."

Dit soort vraagstukken raken aan veel verschillende onderwerpen die het RIVM onderzoekt, zoals Zeer Zorgwekkende Stoffen, luchtkwaliteit en beleving.

"Hierbij kijken we naar een gezonde leefomgeving” legt Elberse uit. "Volgens het RIVM is een gezonde leefomgeving een leefomgeving die zo vrij mogelijk is van schadelijke stoffen en andere stressoren zoals hard geluid of stank. En een leefomgeving die als gezond en veilig ervaren wordt en uitnodigt tot gezond gedrag," zegt Elberse.

"Maar als het ergens stinkt, of het stof dwarrelt letterlijk uit de lucht naar beneden, zien we dat mensen niet meer naar buiten willen en dus binnenblijven. Dat draagt niet bij aan een gezonde leefstijl en aan de beleving van gezondheid, omdat mensen er stress van kunnen ervaren. Daarnaast zien we dat verschillende normen, bijvoorbeeld voor luchtkwaliteit, niet volledig gezondheidsbeschermend zijn."

En of er iets aan die normen gedaan moet worden of niet, is uiteindelijk niet aan het RIVM maar aan bestuurders en de politiek. Het RIVM brengt alleen in kaart dat er op bepaalde plekken in het land gezondheidsrisico’s te zien zijn door vervuiling. Er zijn volgens het RIVM veel bronnen die een rol spelen in de luchtkwaliteit en een gezonde leefomgeving.

"Daarom is er niet makkelijk een antwoord te geven over een gemiddelde situatie," zegt Elberse. "Maar er is wel een aantal plaatsen met een slechte luchtkwaliteit. Dat zijn omgevingen met bijvoorbeeld veel intensieve industrie, drukke snelwegen of intensieve landbouw."

Luchtvervuiling heeft dus niet alleen met grote industrie te maken volgens Elberse. "We hebben ook veel vervuiling van de rest van Europa," zegt zij. "Dat waait dan over Nederland heen en dat komt de luchtkwaliteit niet ten goede.”

Volgens het RIVM is wel iets te zeggen over het schoonste stukje van Nederland, als we naar de luchtkwaliteit en fijnstof kijken. "Dat zijn de Waddeneilanden," zegt Elberse. Op de Atlas Leefomgeving, waar kaarten te vinden zijn die de luchtkwaliteit in heel Nederland weergeven, is dat een redelijk blauw gebied, dus aangegeven als schoon. "Dat komt door de zee," zegt Elberse. "Die geeft toch minder vervuiling. En er is ook weinig industrie op de Waddeneilanden te vinden en weinig verkeer, dus dat komt de luchtkwaliteit ten goede."

In de vierdelige documentaireserie STAAL volgen we staalfabriek Tata Steel en zijn buren in veranderende tijden. Na een eeuw staalproductie in de duinen van Wijk aan Zee staan de bewoners van de IJmond lijnrecht tegenover elkaar. Voor veel IJmonders is de fabriek hun leven en hun brood. Zij zien het rokende gevaarte in de duinen als een vanzelfsprekend onderdeel van het landschap.

Andere, vaak nieuwe, bewoners maken zich ernstig zorgen over hun gezondheid. Plannen om groen te gaan produceren komen misschien wel te laat. Want het geduld raakt op en het protest van omwonenden tegen Tata Steel groeit. STAAL gaat over de grote vraag van nu: hoe leef je samen, als de belangen zo uiteenlopen?