Mensen vluchten niet omdat de macaroni hier lekkerder is

Op 10 september zorgde een brand ervoor dat vluchtelingenkamp Moria op Lesbos volledig in as werd gelegd. De onderhandelingen over wat er met de 13.000 vluchtelingen moet gebeuren, is volgens onderzoeksjournaliste en schrijver Linda Polman exemplarisch. "Dat Nederland bereid is honderd vluchtelingen op te nemen, is gewoon een aanfluiting."

In 2015 ging Linda Polman voor het eerst naar Lesbos. Vanaf de kliffen zag ze de rubberen bootjes van alle kanten aankomen. Waar al die vluchtelingen opeens vandaan kwamen en wat deze ramp anders maakte dan alle andere rampen, was de aanleiding van haar boek Niemand Wil Ze Hebben. Ze dook in de geschiedenis en maakte een uiteenzetting van het Europese vluchtelingenbeleid, waar volgens haar heel veel mis aan is. Een jaar na de oplevering van haar boek lijkt geen steek veranderd. "Europa weigert verantwoording te nemen. We willen ze gewoon niet."

Met tranen in de ogen kijkt Polman naar de fatale brand op Lesbos in kamp Moria, al verbaast het haar niet dat het zover heeft kunnen komen. "Ik vind het verschrikkelijk wat daar gebeurt. Maar branden in vluchtelingenkampen zijn geen uitzondering. Het was te verwachten dat zoiets zou gebeuren. Of het nou een brand was, of corona, of een opstand. Het is een doemscenario voor dit soort kampen."

Er wordt gevreesd dat op de andere Griekse eilanden ook brand uitbreekt in vluchtelingenkampen. Is deze vrees reëel?

"Dat denk ik wel. Als het niet de vluchtelingen zelf zijn die de brand stichten, is het wel door de neo-nazi’s die daar ronddwalen. En sowieso is de regering in Griekenland nu heel erg rechts. Die onderneemt daar niet veel tegen. Er is ook weinig steun van de politie en het leger. Mensen worden er afgetuigd, gearresteerd. Ik voorzie enorme problemen."

Afghaanse vluchteling bij het vrijheidsbeeld in de haven van Mytilini, Lesbos

Wat zegt het jou dat Nederland honderd vluchtelingen uit Moria wil opnemen?

"Ja dat is flauwekul natuurlijk. Ik weet niet of het de juiste weg is om vluchtelingen hiernaartoe te halen. Maar dat Nederland dan bereid is honderd vluchtelingen op te nemen, is gewoon een aanfluiting."

Waarom is het geen oplossing om vluchtelingen op te nemen?

"Omdat we een veel definitiever antwoord moeten vinden voor vluchtelingen die naar Europa komen. Je kunt er honderd opnemen, duizend opnemen, tienduizend in heel Europa; uiteindelijk lost het niets op. Want er komen gewoon weer nieuwe.

Het is het klassieke humanitaire antwoord. Wij zien iets op tv dat we verschrikkelijk vinden en die beelden willen we van tv af. Dan moet er een kindje gered worden of vijfhonderd; het is puur pleisters plakken."

Het kan vluchtelingen aanmoedigen om ook naar Lesbos te komen?!

"Ik ben ervan overtuigd dat mensen nooit vluchten omdat de macaroni hier lekkerder is. Het bestaan van een aanzuigende werking is nog nooit bewezen. Een mens vlucht niet om dat soort redenen. Je laat alles achter, je familie, je vrienden, je thuis, alles. Het laatste greintje zekerheid wat je nog had in je bestaan. En vluchtelingen zijn niet debiel. Ze weten echt wel dat ze hier niet welkom zijn. Maar ze kunnen heel weinig andere kanten op."

Vluchtelingen kijken hoe de ferry naar het vasteland vertrekt

En toch hoopten ze na die brand naar Europa te kunnen...

"Tuurlijk. Hoop hebben ze altijd. Ze zitten soms jaren vast in zo’n kamp. Die mensen hebben het recht om erkend te worden als vluchteling. En het recht om een status te krijgen waarmee ze verder Europa in kunnen. Vaak hebben ze familie in Europese landen. Natuurlijk hopen ze dat ze door kunnen, dat ze door kunnen met hun leven.

Want hun leven staat stil. En waarom eigenlijk? We doen zo hysterisch over de aantallen. Terwijl het zo weinig vluchtelingen zijn die Europa halen. Maar we hebben besloten dat we ze niet willen hebben. Dat is een principieel besluit, zowat. Zo is het altijd geweest. En ik vrees dat dat nog heel lang zo blijft."

Wat heeft Nederland te verliezen?

"Nederland heeft helemaal niks te verliezen. De andere Europese landen hebben ook niks te verliezen. We willen ze gewoon niet. Politici zijn bang voor de achterban van hun politieke partij. Want die gaan dan piepen dat jij ze allemaal naar binnen hebt gelaten."

Wat hebben we te winnen?

"We hebben ons goeie fatsoen terug te winnen. We doen wel alsof we er allemaal niks mee te maken hebben, maar dat hebben we wel. Wat je te winnen hebt, is de rechtsstaat en het fatsoenlijk wereldburgerschap. Dat Europa weer de positie kan nemen van hoeder van internationale mensenrechten.

Bovendien denk ik dat wij best arbeidskrachten kunnen gebruiken. Veel vluchtelingen doen het heel goed op de arbeidsmarkt als ze de kans krijgen."

Deze Afghaanse vluchtelingen op Lesbos hopen ooit zelf op de ferry naar het vasteland te kunnen

Wat gebeurt er als alle grenzen open gaan?

"Dat is niet de discussie. Alle grenzen gaan niet open, nu niet en nooit niet. Ik kijk veel liever naar de realiteit die er nu is. En dat is dat wij bedacht hebben dat onze grenzen helemaal dicht moeten.

Ik denk dat het totaal niet haalbaar is. We krijgen binnenkort ook te maken met miljoenen klimaatvluchtelingen, waaronder wijzelf. En dan moeten we maar afwachten of Duitsland zo vriendelijk is om ons binnen te laten. We zijn bezig met een Don Quichot-gevecht. We denken de windmolens tegen te houden."

Heeft het steunen van hulporganisaties zin?

"Laten we eerlijk zijn, de hulporganisaties hebben er een potje van gemaakt in Griekenland. Ik vond het net het wilde westen, waar iedereen zijn goddelijke gang ging en zelf het beleid zat te bepalen. Als vijf jaar na dato nog steeds tienduizenden mensen in open riolen zitten onder een lapje stof, dan vind ik dat je als hulporganisatie gefaald hebt.

Die hulporganisaties hebben heel veel geld te besteden gehad. Ik zie het liefst dat ze weggaan, omdat de Griekse regering dan eindelijk gedwongen wordt zelf zijn verantwoordelijkheid te nemen. En dat kan makkelijk. Ze hebben van de EU daar ontzettend veel geld voor gekregen. Het is niet een kwestie van niet kunnen, maar van politiek niet willen."

De UNHCR heeft in een rap tempo een nieuw kamp opgebouwd. Verbaast het je dat er voor deze oplossing is gekozen?

"Nee, maar ik zie ook niet hoe het anders had gemoeten. Die mensen stonden al vijf dagen langs de kant van de weg. Wij kunnen in Amsterdam wel roepen ‘we willen niet een tweede Moria’, maar waar moeten die mensen dan slapen? Natuurlijk moeten daar tenten worden neergezet. En zo snel mogelijk. En zorgen dat daar eten en drinken naartoe gaat. Wat kun je anders?

Moet je boten vol laden met deze mensen en zomaar in Athene op straat zetten? Hoe zien we dat voor ons? Voor nu was dit de enige oplossing, om zo snel mogelijk weer een kamp te bouwen. Zo wilde Griekenland het zelf ook, het past binnen het Griekse beleid. Griekenland is bezig strafkampen te bouwen, detentiekampen. Ze willen vanuit die detentiekampen mensen zo snel mogelijk deporteren. Dat wordt ook het Europese beleid."

Afghaanse jongens afkomstig van section C in Moria waar alle minderjarige jongens verblijven

Op 23 September heeft de Europese Commissie een voorstel ingeleverd voor een nieuw vluchtelingenbeleid. Brussel neemt daarin afscheid van de Europese solidariteitsgedachte: van EU-lidstaten zal niet langer verwacht worden dat ze vluchtelingen onderling eerlijk verdelen.

Landen die bereid zijn vluchtelingen op te nemen, voornamelijk West-Europese landen, doen dat op vrijwillige basis. Landen die dat niet willen, zoals Hongarije en Polen, kunnen hun solidairiteit ‘afkopen’ door financieel te helpen bij het uitzetten van afgewezen asielzoekers.

Verder komen er in de periferie van Europa ‘hotspots’ waar mensen hun asielaanvraag moeten plegen. Asielzoekers die Europa proberen binnen te komen zonder zich eerst bij zo’n hotspot te hebben laten keuren, gaan sowieso subiet terug naar waar ze vandaan kwamen.

In het nieuwe vluchtelingenbeleid ligt de focus op een ’coalition of the willing’: landen in West-Europa die bereid zijn om een beperkt aantal vluchtelingen op te nemen. ‘Niemand wil ze hebben’, wordt meer ‘wie wil ze wél hebben’?

"Ja, maar dat wél willen hebben is aan zoveel voorwaarden verbonden. Het wordt oncontroleerbaar hoeveel vluchtelingen we afwijzen en op welke gronden. Daarmee gaat het hele internationale vluchtelingenverdrag de prullenbak in.

Het heeft niks te maken met het daadwerkelijke aantal vluchtelingen en hun redenen om te vluchten, maar het gaat draaien om hoeveel mensen Europa bereid is om op te nemen. Ik ben bang dat we heel veel mensen de dood in sturen, omdat ze teruggestuurd worden naar een land waar hun leven wordt bedreigd. En dat gaan wij niet eens weten, want dat gebeurt allemaal in verweggistan."

Wat voor boodschap heb je voor politiek Nederland?

"Het is een kwestie van politieke onwil dat vluchtelingen niet worden opgevangen. Dit zijn politieke problemen waar politieke oplossingen voor zijn. Als de politiek anders besluit, kan het wél. Dat is op Europees niveau niet makkelijk, want over álles moeten 27 lidstaten het eens worden. Maar we zijn er al in geslaagd om wetgeving rond te krijgen over hoe krom een Europese banaan of komkommer mag zijn. Dat waren godswonderen.

Nu komt het moeilijke werk waarbij we Europese vluchtelingenwetten moeten maken waarin 27 lidtstaten zich kunnen vinden. Mensen komen naar Europa en zullen dat blijven doen, maar we nemen er van het wereldtotaal maar heel weinig op. Vluchtelingen zijn onze gezamenlijke verantwoordelijkheid, we zouden er dus veel meer moeten opnemen. Niet iedere vluchteling moet economische waarde hebben. De kneusjes op aarde hebben ook recht op een veilig leven."

Kun je met demonstraties invloed uitoefenen op de opvang van de vluchtelingen uit Moria?

"Ik wil mensen helemaal niet ontmoedigen. Ik vind het fantastisch dat ze van hun billen af komen en gaan marcheren en opkomen voor vluchtelingenrecht. Maar ik zie er niet veel heil in. We moeten terug naar de basis waarbij we het vluchtelingenbeleid van Europa fatsoenlijk gaan regelen. Die vijfhonderd kinderen hier naartoe halen is de oplossing niet."

Deze Afghaanse vluchteling gaat elke dag zwemmen bij de haven van Mytilini, Lesbos

Wat kunnen we als individu wél doen?

"Weet op wie je stemt, om te zien waar ze internationaal staan, waar zij staan met vluchtelingen, waar ze staan met de Verenigde Naties. Word lid van een politieke partij zodat je invloed kunt uitoefenen en een begin kan maken het politieke beleid te veranderen. De politiek is maakbaar, beïnvloedbaar. We moeten de moed niet opgeven.

Ik geloof dat er grotere veranderingen mogelijk zijn. Waarbij we ons ook moeten buigen over de migratie van miljoenen vluchtelingen door het klimaat. Want, die is al lang begonnen. Ik wíl ook geloven dat verandering mogelijk is. Als ik er niet meer in geloof, dan moet ik mezelf nu maar opknopen."

Linda Polman schreef ‘Niemand wil ze hebben’ over 80 jaar Europees vluchtelingebeleid (Uitgeverij Jurgen Maas, 2019).